بدين (24 جولاءِ): سنڌ جي وڏي وزير سيد مراد علي شاهه چيو آهي ته وفاقي حڪومت 1980ع جي ڏهاڪي ۾ ليفٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين (ايل بي او ڊي) ٺاهي پر ان جي اسپائنلن جي کوٽائي سبب قدرتي پاڻي جا رستا بند ٿي ويا جنهن جي نتيجي ۾ بدين، ميرپورخاص، سانگهڙ ۽ نوابشاهه جون زمينون ٻوڏن هيٺ اچڻ لڳيون ۽ گندو ۽ کاري پاڻي جي زمينن سبب ماحولياتي نظام مڪمل طور متاثر ٿيو ۽ روزگار جا موقعا پڻ گهٽجڻ لڳا. انهن مسئلن خاص طور تي روزگار ۽ خراب ٿيل زمينن کي نظر ۾ رکندي سنڌ حڪومت فيصلو ڪيو ته ڍورو پراڻ جي قدرتي لنگهن کي بحال ڪيو وڃي ته جيئن آر ڊي 210 ۾ اسپائنل لينڊ اسڪيپ ريگيوليٽر ۽ ڍورو پراڻ کي شڪور ڍنڍ تائين ڳنڍي سگهجي. اهڙن خيالن جو اظهار هن ايل بي او ڊي سسٽم جو افتتاح ڪرڻ کانپوءِ هڪ وڏي جلسي کي خطاب ڪندي ڪيو. پروگرام ۾ آبپاشي وزير ڄام خان شورو، سيڪريٽري آبپاشي ظريف کهيڙو، علائقي جي چونڊيل نمائندن ۽ معززين وڏي انگ ۾ شرڪت ڪئي. ايل بي او ڊي منصوبي بابت وضاحت ڪندي وڏي وزير چيو ته 1984ع کان 1997ع تائين واپڊا پاران ايل بي او ڊي اسٽيج-ون منصوبو شهيد بينظير آباد، ميرپورخاص، سانگهڙ ۽ بدين ضلعن ۾ 1.27 ملين ايڪڙ زمين پاڻي جي نيڪال ۽ کاري پاڻي کان نجات لاء ٺاهيو ويو. وڏي وزير چيو ته ايل بي او ڊي اسپائنل ڊرين نيڪال نيٽ ورڪ کي سامونڊي لنڪ ذريعي ڳنڍي ٿو. ايل بي او ڊي اسپائنل ڊرين اضافي پاڻي جي نيڪال کي گڏ ڪري ان کي ميڙ ذريعي ٻن شاخن جي نالن Kadhanpatiji Outfall Drain (KPOD) ۽ Dhuro Pran Outfall Drain (DPOD) ۾ ورهائي ٿو. اسپائنل ڊرين سسٽم کي KPOD ۽ پوءِ سمنڊ ڏانهن سڌي ريت نيڪال لاءِ ٺاهيو ويو هو. KPOD هڪ 26 ميل ڊگھي واهه ذريعي سمنڊ سان ڳنڍيل آهي جنهن کي ٽائيڊل لنڪ سڏيو ويندو آهي. وڏي وزير چيو ته ايل بي او ڊي ۾ ٽن ڊويزنن مان 1735 ميل ڊگھن 204 نالن جي نيڪال کي ٻاهر ڪڍيو ويندو. انهن ۾ 813 ميلن تي پکڙيل بدين مان 108 نالا، ميرپورخاص مان 454 ميلن تي پکڙيل 51 نالا ۽ سانگهڙ مان 43 نالا 336.6 ميلن تي پکڙيل آهن. وڏي وزير ياد ڏياريو ته واپڊا (وفاقي حڪومت) 1993ع ۾ ايل بي او ڊي اسپائنل سنڌ جي آبپاشي کاتي حوالي ڪيو پر اهو نظام ناڪام ٿيو ۽ 1994ع جي برساتن جي مند ۾ خراب ٿي ويو. تنهنڪري 1995ع ۾ اهو نظام واپس واپڊا حوالي ڪيو ويو. واپڊا وري فيبروري 2002ع ۾ ايل بي او ڊي سسٽم سنڌ جي آبپاشي کاتي جي حوالي ڪيو. LBOD پروجيڪٽ: مراد شاهه چيو ته ايل بي او ڊي پروجيڪٽ ۾ 261.12 ڪلوميٽر اسپائنل ڊرين، 99 ڪلوميٽر ڪي پي او ڊي/ڊي پي او ڊي، 43 ڪلوميٽر ٽائيڊل لنڪ، 1666 ڪلوميٽر سرفيس ڊرينيج ۽ 1673 ڊرينيج ويلز شامل آهن. ان جي فائديمند ايراضي 1.270 ملين ايڪڙ فوٽ تي پکڙيل آهي. منصوبي جي لاڳت 33.44 ارب رپيا هئي ۽ ان جي شروعات جولاءِ 1986ع ۾ ڪئي وئي جڏهن ته اها پهرين فيبروري 2002ع تي آبپاشي کاتي کي منتقل ڪئي وئي. منصوبي جو خاڪو ۽ مسئلا: منصوبي جي خاڪي ۽ مسئلن بابت ڳالهائيندي مراد شاهه چيو ته 4 جولاءِ 2022 تي تيز برسات شروع ٿي ۽ ايل بي او ڊي جي ڊرينيج نيٽ ورڪ موثر انداز ۾ برساتي پاڻي کي پنهنجي سسٽم ڏانهن موڙي ڇڏيو. هن وڌيڪ چيو ته نالن جي وقت سر صفائي ۽ ڊيسلٽنگ کي ختم ڪرڻ سان اهو سسٽم سٺي ريت ڪم ڪندو آهي. مراد شاهه چيو ته ايل بي او ڊي سسٽم جو مقصد 48 ڪلاڪن ۾ 125 ملي ميٽر برسات جي پاڻي کي پنجن ڏينهن اندر نيڪال کي منظم ڪرڻو هو. ۽ وڌيڪ چيو ته 2020 ۽ 2022 جي تازين برساتن وڏي تباهي مچائي ۽ سنڌو درياهه جي ليفٽ بينڪ تي موجود نيڪال سسٽم جي خرابين، خامين ۽ اوڻاين کي وائکو ڪيو. وڏي وزير چيو ته بدين، ميرپورخاص، سانگهڙ ۽ نوابشاهه ضلعن جي عوام هميشه ٻوڏن کي منهن ڏنو آهي جنهن ڪري سندن زمينون بنجر بڻجي ويون آهن. ويٽ لينڊ ماحولياتي نظام مڪمل طور تي تباهه ۽ خراب ٿي ويو آهي ۽ روزگار جا موقعا ختم ٿي ويا آهن. 2022 جي چوماسي دوران اسپائنل گيجز 2011 جي سڀني وقت جي وڌ ۾ وڌ گيجز تائين وڌي ويا آهن. اسپائنل کي 4,600 چينلن مان گذرڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو جڏهن ته هن وقت اٽڪل 12,000 چينل آهن جيڪي ان ذريعي پاڻي کي سمنڊ تائين پهچائين ٿا. ايل بي او ڊي سسٽم ۾ خرابيون: 28 آگسٽ 2022 تي ڍورو پراڻ، آر ڊي 7 ۽ 8 ۾ ٻه وڏا شگاف ٿيا. پراڻ ڍورو وٽ آر ڊي 8 شگاف ٻئي ڏينهن بند ڪيو ويو جڏهن ته آر ڊي 7 پراڻ ڍورو شگاف ڀرڻ ۾ پنج ڏينهن لڳي ويا. مسئلا: هن وقت ايل بي او ڊي سسٽم ۾ وهندڙ سڀئي نديون، جن ۾ پٿورو، هڪڙو، نارو، ڊگڙي، پراڻ ۽ پنگريو شامل آهن، پنهنجي پراڻي قدرتي وهڪري تي هلن ٿا، آخرڪار ڍورو پراڻ ۾ گڏجي شڪور ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪن ٿا. ايل بي او ڊي اسپائنل ڊرين هن قدرتي نيڪال کي چئن هنڌن تي ٽڪرائي ٿي جنهن ۾ آر ڊي 275، آر ڊي 251، آر ڊي 239، ۽ آر ڊي 210 شامل آهن. اهي پوائنٽون ايل بي او ڊي سسٽم ۾ وهندڙ سڀئي شاخون ڀرپاسي وارن علائقن کي ٻوڙينديون آهن جن ۾ پٿورو، هڪڙو، نارو، ڊگڙي، پراڻ ۽ پنگريو شامل آهن جيڪي پنهنجي پراڻي قدرتي وهڪري تي عمل ڪندي آخر ۾، ڍورو پراڻ ۾ اچي شڪور ڍنڍ ۾ اچي وڃن ٿيون. سائيفن جي تعمير: اسپائنل ڊرين آر ڊي 275+500 تي ڍورو پراڻ سائفن جي تعمير. اسائنل ڊرين RD 210+800 تي ڍورو پنگريو سائفن جي تعمير ايم ايم ڊي ۽ ڊگري ڍورو ڊسچارج کي ڍورو پراڻ ۾ ڦيرائي هڪ سائفن ذريعي آر ڊي 275 تي هڪڙو ڍورو سان ڳنڍيندو. اهو اسپائنل ڊرين تي اضافي لوڊ کي گھٽائيندو ۽ اسپائنل کي چالو ڪندي مجموعي نيڪال جي ڪارڪردگي کي بهتر بڻائيندو. 2022 ۾ سخت برساتن دوران، پنگريو ڍورو ايل بي او ڊي سسٽم ۽ ان جي ڀرپاسي وارن علائقن لاءِ وڏو خطرو بڻيو. هي سائفن پنگريو ڍورو مان اضافي خارج ٿيڻ جو انتظام ڪندو ان کي ڍورو پراڻ ۾ ڦيرائي جيڪو شڪور ڍنڍ ۾ پوي ٿو، خطرن کي گھٽائيندو ۽ سسٽم جي گنجائش وڌائيندو. 2022 ۾ سسٽم 12000 ڪيوسڪ برسات جو پاڻي ڪڍيو جيڪو ان جي ڊيزائن ٿيل گنجائش 4600 ڪيوسڪ کان وڌيڪ آهي. ان جي نتيجي ۾ اسپائنل ڪينال ۾ سطح بلند ٿي وئي جنهن جي نتيجي ۾ ايل بي او ڊي سسٽم جي مکيه نالن ۾ رڪاوٽن ۽ بيڪ فلو پيدا ٿيو جنهن جي نتيجي ۾ نوابشاهه، سانگهڙ، ميرپورخاص ۽ بدين ۾ اوور ٽاپنگ ٿي. LBOD اسپائنل ڊرين بحالي: آبپاشي کاتي پاران سانگهڙ ۾ ايل بي او ڊي اسپائنل ڊرين جي بحالي ۽ ميرپورخاص ۽ بدين ۾ ڊرينيج سسٽم جي صفائي جو ڪم ڪيو ويو. سائفنز جي تعمير ۽ ايل بي او ڊي سسٽم جي بحاليءَ سان قدرتي ڍورن جي بحاليءَ کانپوءِ اسپائنل ڊرين تي اضافي بار گھٽجي ويندو. اهو اسپائنل ڪئنال جي سطح کي گهٽائندو، جنهن سان ايل بي او ڊي سسٽم جي مکيه نالن بشمول نوابشاهه، سانگهڙ، ميرپورخاص ۽ بدين جي ڊرينيج نيٽ ورڪ تائين بغير ڪنهن رڪاوٽ جي رسائي ٿيندي. 2022 ۾ اسپائنل ڊرين جي وڏي ٻوڏ جي سطح 27.53 فوٽ هئي. مٿين سطح هاڻي 4 فوٽ وڌي 31.53 فوٽ ٿي وئي آهي. وڏي وزير چيو ته کپرو، عمرڪوٽ، ڊگڙي، سنڌڙي ۽ ٽنڊو محمد خان سميت باقي ڪيترن ئي علائقن ۾ ڊرينيج سسٽم جي کوٽ آهي جنهن جي نتيجي ۾ انهن علائقن ۾ سخت برساتن دوران ٻوڏ اچي وڃي ٿي. وڏي وزير چيو ته هڪ ڀيرو ڍورن کي چالو ۽ بحال ڪيو وڃي پوءِ باقي علائقن لاءِ ڊرينيج سسٽم ٺاهيا ويندا ۽ ڍورن کي ڳنڍيو ويندو. نيٽ ورڪ آخرڪار شڪور ڍنڍ کي بائي پاس ڪندو قدرتي نيڪال وارن رستن کي بحال ڪندو. سماجي فائدن بابت مراد شاهه جو چوڻ آهي ته سائفن جي تعمير ۽ ايل بي او ڊي سسٽم جي سار سنڀال سان ڀرپاسي وارن علائقن ۾ ٻوڏ جو خطرو گهٽ ٿيندو، مقامي برادرين جي حفاظت ۽ بهتري ۾ اضافو ٿيندو. نيڪال جي مسئلن کي حل ڪرڻ سان هي منصوبو زرعي زمينن ۾ ٻوڏ کي روڪيندو، وڌيڪ مستحڪم ۽ پيداواري زراعت کي يقيني بڻائيندو ۽ هارين جي معيشت ۾ اضافو ڪندو. وڏي وزير چيو ته نيڪال جي ڪارڪردگي وڌائڻ ۽ اضافي پاڻي گھٽائڻ سان زرعي پيداوار ۾ اضافو ٿيندو جنهن سان فصلن جي وڌيڪ پيداوار ۽ هارين کي معاشي استحڪام ملندو. ڊرينيج سسٽم ۾ رڪاوٽون ۽ شگاف کي روڪڻ سان بنيادي اسٽرڪچر جي حفاظت ٿيندي ۽ مرمت ۽ سار سنڀال جي خرچن جي پڻ بچت ٿيندي. پروجيڪٽ قدرتي نيڪال جي چينلن کي بهتر بڻائيندو، ماحولياتي اثرن کي گھٽائيندو، پاڻي جي ڦيرڦار ۽ بهتر نيڪال جي ذريعي صحت مند ماحولياتي نظام کي فروغ ڏيندو ۽ پائيدار پاڻي جي انتظام جي طريقن کي فروغ ڏيندو. ان موقعي تي آبپاشي وزير ڄام خان شورو ۽ ايم پي اي ارباب لطف الله پڻ خطاب ڪيو. سيڪريٽري آبپاشي ظريف کهيڙو ايل بي او ڊي، سندس مسئلن ۽ انهن جي حل تي خصوصي دستاويزي فلم هلائي. ان کان اڳ وڏي وزير ڍورو پراڻ کان شڪور ڍنڍ تائين پراڻي قدرتي رستن جي بحالي ۽ آر ڊي 210 ۾ اسپائنل اسڪيپ ريگيوليٽر جي بحالي ۽ ڍورو پراڻ کان شڪور ڍنڍ تائين ايل بي او ڊي سائفنز جو افتتاح ڪيو. آبپاشي واري وزير ڄام خان شورو وڏي وزير کي آبپاشي کاتي پاران ڪيل ٽيڪنيڪل ڪمن بابت بريفنگ ڏني.
عبدالرشيد چنا
ميڊيا ڪنسلٽنٽ، وزيراعليٰ سنڌ
